Iedereen die bonsai houdt kent de zorgen aan het einde van de winter. Een boom is langzaam met reageren op de verhoging van de temperaturen. Knoppen worden niet dikker. Er komen geen groene lijntjes in de knoppen. Is de bonsai in de winter gestorven? Dit is een artikeltje uit een serie over de risico’s van winterschade bij bonsai en hoe deze te vermijden. In dit bericht: Het effect van vorst en hoe de ergste problemen te voorkomen.
Wat veroorzaakt vorstschade bij bonsai in de winter?
De hoofdoorzaak van schade bij bonsai in de winter door koude is het gevolg van ijskristallen die zich in de plant vormen. Als water bevriest en dus ijskristallen vormt, zet het uit. Dit betekent dat er meer plaats nodig is voor het ijs dan voor het water. Mede omdat die kristallen niet mooi rond zijn, maar ook allerlei scherpe uitsteeksels vormen, kunnen cellen en sapbanen kapot gaan (Denk aan een bevroren waterleiding in de tuin, waar bij het dooien opeens water in de tuin loopt omdat de waterpijp gebroken is. De temperatuur waarop ijskristallen zich vormen is afhankelijk van de plantensoort, alsmede het stadium waarin de plant zich bevindt. In de winter zijn het meestal de wortels die eerder vorstschade oplopen dan de bovengrondse delen. Wortels zitten normaal diep in de grond, en krijgen daardoor veel minder kou mee dan de bovengrondse delen. Bomen hebben daarom van nature een veel betere vorstbestendigheid boven dan ondergronds. Uiteraard kan een boom veel winterschade in de boomkroon hebben. Echter, dit komt meestal door wind en zon, en veel minder door de temperatuur op zich.
Hoe beschermen planten zich tegen de vorst?
Planten hebben een aantal mechanismes om zich te beschermen tegen schade van de kou. Bij het verkorten van de dagen, en vallen van temperatuur, gaan de bomen zich voorbereiden op de winter. Bladverliezende bomen halen voedingsstoffen uit de bladeren en stoten deze af. Bijna alle bomen –ook de groenblijvende- verminderen de hoeveelheid water in bladeren, takken en stam en de concentratie opgeloste suikers wordt verhoogd. Dit laatste is een soort van natuurlijke antivries. Dit alles bij elkaar zorgt ervoor dat de boom lagere temperaturen dan 0 graden kan hebben voor er ijs vormt in de takken. Soorten die uit gebieden komen waar geen vorst voorkomt (De tropen) hebben zulke bescherming niet, en daarom gaan ze dood als het vriest. Deze planten moet je dus naar binnen halen als de herfst zijn intrede heeft gedaan. Ficus is en mooi voorbeeld van een boom die bij een enkele nacht vorst al schade oploopt en in sommige gevallen zelfs geheel afsterft.
Hoe varieert de vorstbestendigheid in bonsai?
Elke plant heeft een natuurlijke vorstbestendigheid cyclus. Met het dalen van de nachttemperatuur en de daglengte, planten beginnen hun vorstbestendigheid op te bouwen, zoal omschreven hierboven. Echter, de plant bouwt niet meteen maximale bescherming op. In plaats hiervan, wordt elke keer dat de temperaturen verder dalen, de plant steeds iets verder beschermd. Dit heeft als gevolg dat een vorstperiode in begin oktober waarbij -5 of -10 gehaald wordt ’s nachts, veel grotere schade aan kan richten dan dezelfde temperatuur in januari na meerdere vorstperiodes. Dit betekent dus dat je een plant die de hele herfst binnen heeft gestaan, niet zomaar naar buiten in de winterkou kan zetten, ook al is de soort in principe winterhard! Gelukkig hebben planten geen geheugen: Ook al heb je een plant al jaren binnen staan, als je de plant in de late zomer buiten hebt staan en de boom mee gaat in de herfstcyclus, wordt hij net zo winterhard als zijn soortgenoten die altijd buiten hebben gestaan
Bomen hebben een hormoon dat de winterrust in stand houdt, en een hormoon dat de groei op gang brengt. Na een maand of 3 bij voldoende lage temperaturen beginnen de groeihormonen de overhand te nemen. De plant begint richting het voorjaar te gaan. Een stijging van temperatuur va dit moment betekent dat de boom langzaam maar zeker de vorstbestendigheid gaat afbouwen, en weer begint sapdruk op te bouwen. In extreme gevallen kan je op dit moment de eerste knoppen zien openen. Dis is de afgelopen jaren heel duidelijk zichtbaar geweest met bomen die in Februari al ontluikende knoppen hadden. Dit betekent echter, dat ook lichtere vorst op dit moment schade kan gaan opleveren. (Dit geldt overigens vooral voor bladverliezende soort. Groenblijvende soorten kunnen over het algemeen meer hebben).
Hoe bonsaischade door winterkou voorkomen?
Een van de meest eenvoudige, maar ook belangrijke zaken is het uitvinden wat de temperatuur range is die je bonsai kunnen hebben. Een olijf kan bij voorbeeld best een paar graden vorst hebben, maar komt de winter beter door als hij net vorstvrij gehouden wordt. Een eik kan daarentegen tot een graad of -20 prima aan. Dus zoek de soort specifieke vorstbestendigheid uit. Besef hierbij dat de wortels vaak veel minder kunnen hebben. Vraag mensen op je vereniging wat hun ervaring met diverse soorten is. Dan kan je ervoor zorgen dat de plant zo koud mogelijk gehouden wordt, zonder dat vorsschade opgelopen wordt. Persoonlijk zet ik de bomen op de grond zodra de temperatuur onder het vriespunt gaat. Op dit manier worden de wortels iets meer beschermd. Ik zet de potten iets scheef op planken, tegen elkaar gedrukt en maak een rand van planken en bakstenen om de potten om wind tussen de potten te voorkomen. Tenslotte gebruik ik wat oude bladeren rondom de potten mee af te dekken. Hiermee hoop ik de ergste pieken van nachtkou tegen te gaan.
Als je een stap zekerder wilt gaan, kan je de bonsai uit de potten nemen en ingraven in de grond. Op deze manier worden de kluiten beschermd tegen de ergste kou. Daarnaast zijn er mensen die de planten in een niet verwarmde garage of kas plaatsen. Hiermee zorg je ervoor dat de bomen in principe nauwelijks bevriezen. Het is overigens voor bomen die goed vorst bestendig zijn, vaak beter om wel enige tijd vorst mee te krijgen, en daarmee in diepe winterrust te gaan.
Ik heb een Carpinus, en gezien de nacht vorst afgelopen tijd heb ik deze binnen gezet. Is dit aan te raden of niet? Ook moet ik er bij vertellen dat door een ongeluk de boom nu in een zeer grote pot staat met normale grond en geen bonsai pot.
Dag Tom,
Op zich is dat niet nodig. Carpinus kan in onze regionen gewoon buiten blijven. Ze zijn heel goed winterhard. We even in de gaten houden dat de pot niet in de volle regen staat: Bij gewone (pot)grond wordt alles veel te nat.